Nga Dr. Kujtim Halili

Projekti për monumentin kalorësak të Gjergj Kastriot Skënderbeut, realizuar nga skulptori Besim Çaushi, përfaqëson një rikonceptim domethënës të ikonografisë heroike në skulpturën publike shqiptare. I rrënjosur në traditën kombëtare të konsoliduar gjatë shekullit XX, veçanërisht në kanonin monumental të ndërtuar nga Odhise Paskali, ky propozim largohet nga modeli klasik i monumentalitetit statik, duke artikuluar një gjuhë plastike dinamike, ekspresive dhe të ngarkuar me tension historik.

Artikulli analizon bocetin skulptorik në një perspektivë krahasuese, duke e vendosur atë në dialog me traditën evropiane të figurës kalorësake, nga modeli antik romak deri te zhvillimet moderne të skulpturës monumentale. Përmes analizës formale, kompozicionale, ikonografike dhe hapësinore, argumentohet se Skënderbeu i Caushit përfaqëson një rimendim bashkëkohor të figurës heroike, ku theksi zhvendoset nga stabiliteti institucional drejt konfliktit historik dhe memories kolektive.

Figura e Skënderbeut zë një vend qendror në vetëdijen historike dhe kulturën vizuale shqiptare. Gjatë shekullit XX, përfaqësimi i tij në skulpturën monumentale publike u shndërrua në një instrument të rëndësishëm të ndërtimit të identitetit kombëtar. Ndër format ikonografike më të qëndrueshme që u konsoliduan në këtë proces është figura kalorësake, e cila e lidh heroin shqiptar me një traditë të gjerë evropiane të përfaqësimit të pushtetit, udhëheqjes dhe autoritetit.

Historikisht, figura kalorësake ka qenë një nga format më të fuqishme të përfaqësimit simbolik në artin evropian. Monumenti i Mark Aurelit në Romë vendosi modelin e sundimtarit të qetë dhe racional, ku kali dhe kalorësi ndërtojnë një unitet hierarkik dhe të disiplinuar.

Në Rilindjen italiane, vepra si Gattamelata e Donatellos dhe Colleoni i Verrocchios e zhvilluan këtë tipologji duke ruajtur ekuilibrin klasik edhe në prani të lëvizjes. Kjo gjuhë vizuale do të ndikonte thellësisht skulpturën monumentale evropiane deri në shekullin XIX dhe do të shërbente si referencë për ndërtimin e ikonografive kombëtare.

Në kontekstin shqiptar, Odhise Paskali luan një rol themelor në kodifikimin e figurës monumentale të Skënderbeut. Monumentet e tij kalorësake, veçanërisht ai i Tiranës (1968), e paraqesin heroin si figurë shtetformuese, të qëndrueshme dhe autoritare. Kompozimi i stabilizuar, raporti i disiplinuar ndërmjet kalit dhe kalorësit dhe qartësia vëllimore ndërtojnë një imazh normativ, të mbështetur fort në realizmin akademik dhe traditën klasike evropiane. Ky model do të shndërrohej në një kanon vizual dominues për dekada me radhë.

Propozimi kalorësak i Besim Caushit vendoset në një raport kritik me këtë kanon. Skulptura nuk e riprodhon figurën e heroit të qetë dhe autoritar, por e riformulon Skënderbeun si trup në veprim, në tension të vazhdueshëm me historinë. Nga pikëpamja kompozicionale, vepra ndërtohet mbi një bosht diagonal në ngritje, i cili nis nga mbështetja e pasme e kalit dhe përfundon në majën e shpatës së ngritur. Kjo diagonalë dinamike thyen ekuilibrin klasik dhe i jep kompozimit një ndjenjë lëvizjeje të pandërprerë, duke e orientuar masën skulpturore drejt hapësirës përreth.

Kali, i ngritur në këmbët e pasme, përbën qendrën plastike dhe simbolike të kompozimit. Anatomia e tij, e trajtuar me theks mbi tensionin muskulor dhe energjinë e përmbajtur, shmang naturalizmin akademik në favor të një sinteze shprehëse volumore. Qafa e harkuar, këmbët e përparme të ngritura dhe trupi i tendosur krijojnë perceptimin e një force të gatshme për shpërthim, duke e shndërruar kalin nga element mbajtës në subjekt aktiv të veprimit.

Marrëdhënia ndërmjet kalorësit dhe kalit konceptohet si një njësi plastike e pandashme. Skënderbeu nuk dominon thjesht kafshën, por bashkohet me të në një masë të vetme vëllimore, duke përforcuar idenë e heroit si mishërim i vullnetit kolektiv dhe i qëndresës historike. Shpata, e shtrirë përpara, funksionon si zgjatim i krahut dhe i vendosmërisë së figurës, duke zgjeruar kompozimin në hapësirën frontale dhe duke aktivizuar marrëdhënien me shikuesin.

Modelimi karakterizohet nga sipërfaqe të gjalla dhe të parregullta, ku gjurmët e procesit plastik mbeten të dukshme. Ky trajtim material shmang idealizimin dhe i jep veprës një intensitet emocional të theksuar. Loja e dritë–hijes mbi plane të thyera dhe të fragmentuara forcon dramatizmin e brendshëm të kompozimit, ndërsa shumëplanësia perceptuese e bën skulpturën të lexueshme nga kënde të ndryshme, pa një pikë të vetme privilegjuar vëzhgimi.

Në aspektin ikonografik, interpretimi i Caushit i largohet imazhit të triumfit të qetë. Skënderbeu shfaqet si figurë në tension të përhershëm, si simbol i rezistencës dhe i sakrificës historike. Kali i ngritur përfaqëson një popull të pamposhtur dhe të pakontrollueshëm, ndërsa shpata sugjeron vazhdimësinë e betejës për liri dhe identitet. Mungesa e elementeve narrative dytësore përqendron mesazhin në gjestin thelbësor të veprimit dhe përballjes.

I konceptuar për hapësirën publike, monumenti vendos një raport dominues me mjedisin përreth. Vertikaliteti dhe dinamika e formës kontrastojnë me horizontin urban ose natyror, duke e shndërruar veprën në një pikë referimi vizuale dhe simbolike. Në këtë mënyrë, monumenti nuk funksionon vetëm si objekt përkujtimor, por si hapësirë reflektimi mbi historinë dhe memorien kolektive.

Në dialog me kanonin e ndërtuar nga Odhise Paskali dhe me traditën evropiane të figurës kalorësake, Skënderbeu i Besim Caushit përfaqëson një evolucion të rëndësishëm në skulpturën monumentale shqiptare. Vepra ndërton një imazh të ri të heroit kombëtar: jo si figurë e ngrirë e së kaluarës, por si simbol aktiv i tensionit historik, rezistencës dhe kujtesës kolektive. Ky rikonceptim e shndërron monumentin nga formë e monumentalizimit statik në një akt kritik bashkëkohor, duke dëshmuar se skulptura publike mbetet një mjet i fuqishëm për interpretimin dhe riinterpretimin e historisë në hapësirën moderne.