Nga Ilir Kuke

Portreti është një territor ku ballafaqohen dy të vërteta: ajo e njeriut që po shfaqet dhe ajo e njeriut që po e vështron. Në këtë takim të dy heshtjeve lind një komunikim i brendshëm që nuk mund të përkthehet gjithmonë me fjalë. Portreti nuk është vetëm një gjurmë e fytyrës; është përpjekja për të kapur një prezencë. Dhe prezenca kërkon më shumë se formë: kërkon tension, emocion, ritëm, dridhje, intuitë.

Skicë portreti është mbase forma më e pastër e kësaj kërkese. Ajo nuk ka durim për ritual, nuk pret saktësinë anatomike të portretit realist, nuk futet në meditim të thellë si portreti abstrakt. Skica është reagim. Ajo çka ndihet dhe ajo çka ndjehet takohen në një moment të vetëm, në një vepër që shpesh mbetet më e sinqertë se çdo realizim i përfunduar. Sepse nuk ka kohë për maska.

Në një skicë, vija paraqitet si dëshmi e çastit. Ajo që shpëton, ajo që dyzohet, ajo që tërhiqet me hov, ajo që ndalon papritur të gjitha bëhen rrëfim. Vija është e lidhur drejtpërdrejt me frymëmarrjen, me mendimin që ndërrohet çdo sekondë, me emocionin që s’mund të fshihet. Portreti, në këtë formë, nuk është më imitacion; është interpretim.

Portreti në historinë e artit, disa dritare ilustruese

Në vizatimet e Leonardos, kërkimi është gjithmonë i dukshëm. Vija nuk është e sigurt; ajo përpiqet të gjejë formën, të testojë, të provojë. Në këtë kërkim të pafund, shihet njeriu që mendon.

Egon Schiele e çon këtë në ekstrem. Tek ai, portreti nuk është më përputhje, por tension i zhveshur. Linjat duken të ashpra, të pamëshirshme, por tregojnë të vërtetën që vetëm një vështrim i trazuar mund ta sjellë.

Giacometti e përdor vijën si një mjegull nervoze. Portreti i tij nuk gjen qetësi; kërkon, kërkon, kërkon… derisa krijon një figurë që pulson mes shpirtit dhe trupit.

Picasso, në skicat e tij më të thjeshta, na kujton se mjaftojnë disa gjeste për të sjellë karakter të plotë. Mjafton një vijë e saktë në momentin e duhur.

Van Gogh e përdor vijën si lëvizje shpirtërore. Skicat e tij janë shpërthime të një mendjeje që nuk rri dot në vend. Aty nuk ka gabime; ka tension dhe jetë.

Në artin shqiptar, Kol Idromeno sjell masë dhe ekuilibër klasik, ndërsa Sadik Kaceli sjell pastërti dhe qartësi lineariteti. Guri Madhi e ngarkon portretin me dramë, me patos, me ngjyrën karakteristike të emocioneve të forta. Spiridon Ilo ruan çastin, kulturën, detajin e shpejtë që fshihet mes lëvizjeve.

Dhe në një tjetër dimension, Gazmend Leka e trajton portretin jo vetëm si figurë, por si simbol. Ai e zvogëlon, e shtrembëron, e stilizon, e ngarkon me gravitet emocional. Portreti i tij nuk është fytyrë, por prani e brendshme — një cilësi që e lidh skicën me arketipin, me dramën njerëzore, me nëntekstin estetik.

Skica si proces, jo si produkt

Skica nuk kërkon perfeksion; kërkon sinqeritet. Në këtë proces, vijnë natyrshëm disa elementë që shpesh ngatërrohen me “gabime”, por në të vërtetë janë identiteti i gjuhës së shprehjes:

1. Linja e dyzuar
Kjo nuk është pasiguri; është kërkim. Vija që kërkon formën rrëfen më shumë sesa vija që e di tashmë përgjigjen. Ajo tregon lëvizjen e mendimit.

2. Asimetritë e vogla
Fytyra njerëzore nuk është simetrike. Emocioni nuk është simetrik. Ndjesia, shikimi, lodhja, qetësia, frika… të gjitha shfaqen ndryshe në anët e ndryshme të fytyrës. Skica e pranon këtë pa frikë.

3. Vijat që shpëtojnë
Këto janë momentet më të sinqerta: vija që nuk bindet, që nuk e ndjek modelin, por ritmin e dorës. Ato krijojnë gjallëri.

4. Rrjedhja e shpejtë
Shpejtësia është energji. Një vepër e ngadaltë mund të jetë e saktë; një vepër e shpejtë shpesh është e vërtetë. Ky ritëm është frymëmarrja e skicës.

5. Kontrasti dhe prerja
Theksimi i kontureve, fokusimi në disa pika dhe lënia e të tjerave në mjegull. Kjo shfaq mënyrën si syri vendos prioritetet jo mënyrën se si makina fotografike i barazon të gjitha.

Portreti si dialog

Portreti mbetet gjithmonë një takim. Asgjë nuk është e njëanshme. Edhe kur skica është minimale, ajo mbart dy botë: atë që shfaqet, dhe atë që interpretohet. Portreti realist tenton të kapë ngjashmërinë. Portreti abstrakt tenton të kapë idenë. Skica kërkon të kapë çastin këtë çast të paasgjëshëm, por vendimtar, kur syri, mendja dhe dora bien dakord për një fragment të së vërtetës.

Këtu, portreti ndahet dhe bashkohet njëkohësisht. Fytyra ndahet nga modeli dhe bëhet frymë. Forma ndahet nga realizmi dhe bëhet esencë. Çasti ndahet nga kohegjatësia dhe bëhet gjurmë.

Përfundim

Skica është një mënyrë për të thënë të vërtetën pa e zgjatur.

Portreti është një mënyrë për të dëshmuar praninë e njeriut në botë.

Dhe vija është ura midis këtyre dy të vërtetave.

Në këtë hapësirë, portreti nuk është vetëm një imazh është një bisedë e pambaruar, një kërkim i heshtur, një shenjë që arrin të tregojë më shumë sesa flet. Dhe pikërisht për këtë mbetet i gjallë.